نفس المهموم
«نفس المهموم» آخرین و بهترین و مشهورترین مقتل موجود شیعه تألیف محدث متتبع محقق حاج شیخ عباس قمی قدس سره است. محدث بزرگوار کتاب را در سال 1335 ه. ق. که در جوار حضرت ثامن الائمه حضرت امام علی بن موسی الرضا علیهالسلام میزیسته تألیف نموده و در پایان کتاب این را گفته است. کتاب تاکنون بارها چاپ و منتشر شده است.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی، که خدایم توفیق داده است شرح زندگانی درخشان او را در دو جلد بزرگ بنگارم و هم اکنون در شرف چاپ است، بیش از 80 جلد کتاب در علوم و فنون اسلامی از تاریخ و حدیث و حدیثشناسی (درایه) و رجال و تراجم و ادب و اخلاق و کلام و ادعیه و زیارات و غیره تألیف و تصنیف نموده است.
او به علاوه واعظ خلق و مواعظ منبرش کمنظیر و در نقل احادیث و مقتل ائمه اطهار بخصوص مقتل سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) استاد بلا منازع و سرآمد کارشناسان فن بوده است.
محدث قمی با سابقه ممتدی که در مطالعه تمام منابع اسلامی از شیعه و سنی دربارهی حالات امام حسین (ع) و وقایع کربلا داشته و پس از سالها که منبر رفته و خاص و عام را در جریان حوادث جانسوز واقعه رستاخیز حسینی گذاشته و با علم و اطلاعی که در این باره داشته، نفس المهموم را تألیف نموده است.
نفس المهموم به زبان عربی و نثر شیوای محدث قمی است. او نخست در دیباچه مآخذ خود را در تدوین کتاب نام میبرد و مؤلفان آنها را با القابی که شایسته آن بودهاند یاد میکند. آن مآخذ و مدارک که مورد توجه کارشناس بزرگ مقاتل و نقل وقایع کربلا یعنی محدث قمی بوده است، به اجمال اینهاست:
1- ارشاد شیخ مفید
2- ملهوف یا لهوف سید بن طاووس
3- تاریخ طبری
4- تاریخ کامل ابناثیر
5- مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی
6- مروج الذهب مسعودی
7- تذکرة الخواص سبط ابنجوزی
8- مطالب السئول محمد بن طلحه شافعی
9- کشف الغمهی علی بن عیسی اربلی
10- عقد الفرید ابن ابی عبد ربه اندلسی
11- احتجاج طبرسی
12- مناقب ابن شهر آشوب
13- روضة الواعظین فتال نیشابوری
14- مثیرالاحزان ابننما حلی
15- کامل بهایی عمادالدین طبری
16- روضة الصفای محمد خاوند شاه
17- تسلیة المجالس سید محمد بن ابوطالب مولوی حائری
سپس میگوید: و جز اینها از مقاتل دیگر از مقتل سید محمد موسوی به توسط جلد دهم بحارالانوار،، و از مقتل کلبی به توسط تذکرهی سبط و تاریخ طبری، و از مقتل ابومخنف ازدی به توسط طبری نقل میکنم».
تعجب است که محدث قمی «عاشر بحار» یعنی جلد دهم بحارالانوار علامه مجلسی را جزو مآخذ ذکر نکرده یا فراموش نموده است، زیرا بارها مطالبی را مستقلا بدون استناد به کتاب دیگری از آن نقل میکند و اصولا یک جلد بحارالانوار، به تنهایی دربارهی وقایع کربلا، خود مآخذ مهمی است.
محدث قمی دیده است عمدهی مطالب راجع به وقایع کربلا در این کتابها از آثار علمای شیعه و سنی آمده است، پس چه بهتر که آنها را اساس بحث خود در آن واقعه جانسوز قرار دهد. او مطالب معتبر آنها را در جاهای خود نقل کرده، و گاهی مورد نقض و ابرام قرار داده است. تسلط این محدث عالیقدر از مقاتل شهیدان کربلا و شناخت صحت و سقم روایات مربوط به خوبی از نفس المهموم پیداست.
مرحوم حاج شیخ عباس در پایان ذکر مآخذ و تعبیر از صاحبان آنها مینویسد: «من از سید بن طاووس به «سید» و از ابناثیر جوزی به «جوزی» و از محمد بن جریر طبری به «طبری» و از ابومخنف به «ازدی» تعبیر میکنم.
علت اینکه از ابومخنف به ازدی تعبیر میکنم و نمیگویم «ابومخنف» این است که به اذهان تبادر نکند او همان ابومخنف است که مقتل وی در جلد دهم بحارالانوار چاپ شده است، زیرا در نزد من ثابت شده که این کتاب پیوست آخر جلد دهم بحار، مقتل ابومخنف معروف نیست، چون ابومخنف که لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی غامدی است شیخی از مورخان و ساکن کوفه و چهرهی درخشان آنها بوده، و آنچه را او نقل کرده مورد اطمینان است.
او از امام جعفر صادق صلوات الله علیه، و پدرش از اصحاب امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهمالسلام بوده است.
ابومخنف دارای کتب بسیاری در تاریخ و سیره است. از جمله کتاب مقتل الحسین علیهالسلام است که اعاظم علماء متقدمین از آن نقل کردهاند و به آن اعتماد نمودهاند. هر کس به تاریخ طبری مراجعه کند خواهد دانست که بیشتر آنچه را او در مقتل امام حسین (ع)، بلکه همهی آنها را از مقتل ابومخنف گرفته است.
وقتی در این مقتل - چاپ شده - منسوب به او، و آنچه طبری از ابومخنف و دیگر مورخان نقل کردهاند تأمل شود، و آنها را با هم مقابله کنند معلوم میشود که این مقتل نه از ابومخنف و نه از دیگر مورخان مورد اعتماد است. بنابراین من اعتمادی بر آنچه فقط در این مقتل چاپ شدهی منسوب به ابومخنف است ندارم».
محدث قمی سپس مینویسد من کتاب را بر مقدمهای و ابوابی و خاتمهای قرار دادم و آن را «نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم» نامیدم.
مقدمه کتاب دربارهی ولادت حضرت ابا عبدالله علیهالسلام است.
ابواب کتاب نیز پنج باب و هر بابی هم مشتمل بر چندین فصل است. خاتمه کتاب هم در شرح حال توابین و قیام مختار و کشتار قاتلان شهدای کربلاست.
محدث قمی در این کتاب از کتابهای مهم دیگری از شیعه و سنی مستقلا نام میبرد یا به توسط مآخذ خود مطالبی را دربارهی شخصیت والای امام حسین علیهالسلام و پدر و مادر بزرگوارش و شهدای کربلا و پیامدهای آن واقعه جانسوز نقل میکند، که گاهی به موجب ظاهر به واقعه کربلا ربطی ندارد، مثلا از تهذیب الکلام تفتازانی، آثار الباقیهی ابوریحان بیرونی، حیات الحیوان دمیری، کامل مبرد، بشارة المصطفی عمادالدین طبری، امالی شیخ صدوق و شیخ طوسی، موالید و وفیات ابن خشاب بغدادی، صواعق محرقهی ابنحجر مکی، مصباح کفعمی، شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید معتزلی، نور الابصار شبلنجی، تاریخ خمیس دیار بکری، خرایج راوندی، روضة الشهداء ملا حسین کاشفی، اخبار الطوال دینوری، اثبات الوصیه مسعودی، دعوات راوندی، رحلهی ابن بطوطه مراکشی، کافی ثقةالاسلام کلینی، دعائم الاسلام ابوحنیفه شیعی، محاسن برقی، تاریخ الاسلام ذهبی، تاریخ ابن الوردی، خطط و آثار مقریزی، کامل الزیارة ابن قولویه قمی، عقود الجمان سیوطی، تاریخ الخلفاء سیوطی، امالی مفید نیشابوری، تقریب ابنحجر عسقلانی، مدینة المعاجز سید هاشم بحرانی، مزار محمد بن مشهدی، مزار شیخ مفید، مزار شهید اول، مصباح الزائر سید بن طاووس، مقتل شیخ فخرالدین طریحی، تنزیه الانبیاء سید مرتضی، غارات ثقفی، منهج المقال (رجال کبیر) استرآبادی، تعلیقه وحید بهبهانی، شیخ مفید، رجال کشی، قمقمام فرهاد میرزا، اسد الغابه ابناثیر، جلاء العیون سید عبدالله شبر، معانی الاخبار شیخ صدوق، دره علامه بحرالعلوم، بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار، اعلام الوری طبرسی، تاریخ جنابذی، عمدة الطالب ابن داوود حسنی، سر السلسلة العلویهی ابونصر بخاری، عثمانیه جاحظ، اخبار الدول قربانی، معالم الدین ابوطاهر محمد بن حسن برسی، مصباح المتهجد شیخ طوسی، اقبال سید بن طاووس، ینابیع المودهی شیخ سلیمان حنفی، بتر المذات عبدالفتاح اصفهانی و سیرهی ابنهشام، آری از همهی این کتابها که دسترسی به آنها هفتاد سال پیش مثل امروز میسر نبوده و اگر بوده با آن چاپهای نامطلوب بوده است، محدث قمی استفاده کرده و در هر مورد به مناسبت مطالبی از آنها را در مقتل خود «نفس المهموم» نقل کرده است، و از همین جا نیز میزان سعی و توان محدث بزرگوار مرحوم حاج شیخ عباس قمی را میتوان حدس زد.
این محدث بزرگوار در فصل دوم باب اول کتاب چهل حدیث معتبر را با سلسلهی سند دربارهی وقایع کربلا و فضائل و مناقب سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین علیهالسلام نقل میکند.
حدیث اول را از اسنادش علامه متتبع نامی حاج میرزا حسین نوری تا ابراهیم بن هاشم قمی نخستین کسی که حدیث محدثین شیعهی کوفه را در قم منتشر ساخت، از ریان بن شبیب قمی روایت میکند که در آن حضرت امام رضا علیهالسلام مطالبی ارزنده دربارهی واقعه شهادت حضرت سیدالشهدا به وی فرمود.
به طور خلاصه محدث قمی چیزی را دربارهی وقایع کربلا در این مقتل خود باقی نگذاشته، و بر بسیاری مطالب انحرافی که در مقاتل غیرمعتبر هست و بر زبانها جاری است خط بطلان کشیده و مقتلی معتبر و مستند با اسنادی پرارزش برای جامعه شیعه امامیه باقی گذارده است که باید آن را یکی از بهترین و نفیسترین آثار قلمی او دانست. آنچه از این کتاب نقل شود معتبر و مستند است. نفس المهموم نیاز به تجدید چاپ مرغوبی دارد، و آنچه تاکنون چاپ شده است هماهنگ باارزش کتاب نیست.
دو ترجمه هم از کتاب شده است. یکی توسط علامه مرحوم حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، و دیگری به نام «در کربلا چه گذشت، توسط مرحوم شیخ محمدباقر کمرهای هر دو ترجمه هم گویای مقاصد محدث قمی از این کتاب نیست. اگر ترجمه سادهتری بدون حشو و زوائد که در دو ترجمه قبلی هست از این کتاب بشود، جای آن خالی است، البته توسط نویسندهای چیرهدست و باسابقه نه از کسانی که عمق این اثر نفیس را درک نمیکنند و عرض کتاب را میبرند و زحمت خود میدارند.
