مقتل ابومخنف


مقتل ابومخنف قدیمیترین مقتلی است که به دست آمده و مطالب آن نخست در تاریخ طبری و سپس در مآخذ بعدی نقل شده است. ابومخنف از اصحاب امام جعفرصادق علیه‏السلام بوده، و در کوفه می‏زیسته و از علمای بزرگ تاریخ به شمار می‏رفته است. 

محدث متتبع بزرگوار، حاج شیخ عباس قمی درباره مقتل او می‏گوید: «او دارای کتابهای بسیاری در تاریخ و سرگذشت و از جمله «کتاب مقتل الحسین علیه‏السلام» است. فقیر گوید که مقتل او اگر در دست بود در نهایت اعتبار بود همان‏گونه که از نقل بزرگان از علمای قدیم از آن کتاب معلوم می‏شود، لکن دریغا که اصل آن مقتل مانند کلبی " 1 " و مدائنی " 2 " و امثال آنها با گذشت زمان مفقود شده و به دست ما نرسیده، و اما این مقتل که در دست است و در آخر جلد دهم بحار " 3 " نیز به چاپ رسیده و به ابومخنف نسبت می‏دهند، مستند نیست. 

ابوجعفر طبری در تاریخ خود در باب مقتل امام حسین علیه‏السلام از مقتل ابومخنف بسیار نقل کرده است. هر کس آن مطالب را با مقتل معروف منتسب به ابی‏مخنف مطابقه کند، در می‏یابد که ابدا ربطی و نسبتی با هم ندارند؛ پس این کتاب ابی‏مخنف معروف اعتبار ندارد و بر مطالب آن هیچ اعتماد نیست. و الله العالم. " 4 " محدث قمی که خود در شناخت مقاتل، استاد مسلم بوده است، در کتاب دیگرش «الکنی و الالقاب» نیز در شرح حال ابومخنف از جمله می‏نویسد: «وی در سال 157 ه ق. 
وفات یافت؛ از حضرت صادق (ع) روایت کرده و هشام کلبی هم از او روایت نموده است. 

جدش مخنف بن سلیم در جنگ جمل (سال 36 ه) از یاران علی (ع) بود و پرچم قبیله ازد را در دست داشت. ابومخنف از بزرگان مورخان شیعه است و با همه‏ی اشتهارش به تشیع، علمای اهل تسنن در نقل از وی بر او اعتماد کرده‏اند؛ مانند طبری و ابن‏اثیر و دیگران. 
اما مقتلی که در دسترس و منسوب به اوست از وی نیست، بلکه از هیچ یک از مورخان دیگر هم نمی‏تواند باشد! هر کس بخواهد این را تصدیق کند، باید آنچه را در این مقتل است با آنچه طبری و غیر او (از مورخان، پیش از چاپ این مقتل) از آن نقل کرده‏اند مقابله کند تا حقیقت برای او معلوم شود. من این مطلب را در نفس المهموم» در شناختن «طرماح بن عدی» بیان داشته‏ام.» " 5 ". 


همچنین محدث قمی (ره) در آخر فصل دوازدهم «نفس المهموم» آنجا که از «طرماح» نام می‏برد و اختلاف نقلها را در پیوستن او به امام حسین علیه‏السلام می‏آورد، پس از نقل روایت طبری می‏نویسد: «مؤلف گوید از این روایت که ابوجعفر طبری از ابومخنف نقل کرده است، معلوم می‏شود که طرماح بن عدی در واقعه کربلا در میان شهدا نبوده است، بلکه چون او خبر شهادت امام علیه‏السلام را شنید به جای خود بازگشت، و در این مقتل معروف که به ابومخنف منسوب داشته‏اند، از قول طرماح نقل می‏کند که گفت: در میان کشتگان جراحاتی برداشته بودم، و اگر سوگند بخورم راست گفته‏ام که خواب نبودم دیدم بیست سوار آمدند و...». 

مرحوم حاج شیخ عباس این محدث مورخ امین در کتاب دیگرش به فارسی یعنی «تحفة الاحباب» نیز ذیل نامه ابومخنف، یعنی «لوط بن یحیی بن سعید الازدی الغامدی» راجع به مقتل اصل و مجعول او سخن گفته است و می‏نویسد: «و بالجمله این همان ابومخنف صاحب مقتل معروف است و خود او از بزرگان محدثین و مورد اعتماد ارباب سیر و تواریخ است، و اصل مقتل او در نهایت اعتبار بوده، همان‏گونه که از نقل بزرگان از علمای قدیم از آن و از سایر مؤلفاتش معلوم می‏گردد، لکن افسوس و آه که اصل مقتل بی‏عیب او در دست نیست و این مقتل موجود منسوب به او مشتمل است بر بعضی مطالب منکره که شاید از دس " 6 " مخالفان باشد، به این جهت از درجه اعتبار ساقط است و بر مطالب او هیچ اعتمادی نیست» " 7 " به طور خلاصه مقتلی که امروز به نام ابومخنف در دسترس است و روضه‏خوانهای عرب از آن مطالبی نقل می‏کنند، مجعول است و به ابومخنف منسوب داشته‏اند. بسیاری از مطالب آن مجعول و برخلاف واقع است. 
مقتل ابومخنف در اختیار ابوجعفر محمد بن جریر طبری متوفای سال 310 هجری، مورخ نامی، صاحب تاریخ طبری بوده، و او مطلب زیادی از آن در ماجرای کربلا نقل کرده است. آنچه او از ابومخنف نقل کرده چون از نسخه اصل بوده معتبر است و آنچه از این مقتل موجود نقل می‏شود بی‏اعتبار است. 
محدث قمی هم در «نفس المهموم» هر جا مطلبی از ابومخنف نقل می‏کند به نقل از تاریخ طبری می‏آورد، چون خود آن را ندیده است سند را به طبری می‏رساند. 
استاد فقید علامه تهرانی می‏نویسد «مقتل ابومخنف نخست در بمبئی به صورت چاپ سنگی به طبع رسیده بود، سپس در سال 1287 به پیوست جلد دهم بحارالانوار، هم چاپ شد. اول آن چنین است: «حدثنا ابو المنذر هشام بن محمد بن سائب کلبی...». نسبت این مقتل به ابومخنف مشهور است، ولی ظاهرا بعضی مطالب آن مجعول است. استاد محدث نوری در «لؤلؤ و مرجان درباره‏ی آن تحقیقاتی به عمل آورده است»